سفر طولانی اهل بیت علیه‌السلام که از مدینه آغاز شده بود سرانجام به مدینه ختم شد. اهل بیت امام حسین علیه‌السلام که پس از واقعه کربلا به عنوان اسیر به شام اعزام شده بودند سرانجام به دستور یزید راهی مدینه شدند. در منابع آمده است: «و فی الیوم العشرین منه کان رجوع حرم سیدنا و مولانا أبی عبدالله علیه‌السلام من الشام إلى مدینة الرسول»[1] بیستم ماه صفر اهل بیت امام حسین علیه‌السلام از شام به مدینه بازگشتند.
امام سجاد علیه‌السلام قبل از ورود به مدینه «بشیر بن جذلم» را که در سرودن شعر توانایی داشت، به شهر فرستاد تا خبر ورود اهل بیت علیه‌السلام و شهادت امام حسین علیه‌السلام را اعلام کند. بشیر به شهر آمد و این اشعار را در رثای امام حسین علیه‌السلام و شهدای کربلا خواند:
«یا اهل یثرب لا مقام لکم بها
قتل الحسین فادمعی مدرار الجسم منه بکربلا مضرج
والراس منه علی القناة یدار»[2]
ای اهل مدینه دیگر در مدینه نمانید، حسین را کشتند، جسم عریان او را در کربلا رها کردند و سر او را بالای نیزه شهر به شهر گرداندند.» او خبر شهادت امام حسین علیه‌السلام را اعلام کرد. سپس گفت: هم اکنون علی بن حسین علیه‌السلام با عمه‌ها و خواهرانش، نزدیک شهر رسیده‌اند و من قاصد او هستم که جای او را به شما نشان دهم.[3]
مردم با گریه و زاری به استقبال اسرا شتافتند. امام سجاد علیه‌السلام در بین مردم به سخنرانی پرداخت و خبر شهادت امام حسین علیه‌السلام و یارانش و اسارت اهل بیتش را اعلام کرد. آن حضرت سایر مصائب کربلا همچون بر نوک نیزه کردن سر آن حضرت و شهر به شهر گرداندن اسرا را اعلام کرد.[4]
در بخشی از سخنان امام سجاد علیه‌السلام آمده است: کدام دلى است که در این مصیبت نسوزد،؟ و کدام چشمى است که نگرید؟ اى مردم مى‌دانید که ما را پراکنده ساختند و به اسارت گرفتند و بى‌آنکه جرمى داشته و یا کار ناپسندى انجام داده و یا تغییرى در دین اسلام داده باشیم ما را از خانه و کاشانه آواره ساختند. اى مردم کدام قلبى است که از کشتن او شکسته نشود؟ و کدام دلى است که در این مصیبت محزون و غمناک نگردد؟ و کدام چشمى است که به یاد او اشک نریزد؟ و کدام گوشى است که از این فاجعه که به اسلام وارد ساختند، توان شنیدن آن را داشته باشد؟ هرگز با پیشینیان ما این چنین رفتار نکرده بودند. به خدا چنانچه پیامبر(ص) به جاى سفارشى که درباره ما کرده بود، فرمان مى‌داد که با ما نبرد کنند، هرگز از این بدتر نمى‌کردند. انا للّه و انا الیه راجعون، این مصیبت بزرگ و فاجعه سهمناک که بر ما روى آورد تا چه اندازه دردناک و سوزنده و سخت و تلخ بود. از خداى مى‌خواهیم که در برابر این شداید و مصائب اجر و رحمت عطا کند و از دشمنان ما انتقام کشد و داد ما مظلومان را از ستمکاران بازجوید. زیرا که او عزیز و انتقام‌گیرنده است.»[5] این کلام امام سجاد علیه‌السلام نشان از عمق فاجعه کربلا وعظمت مصائبی بود که بر امام حسین علیه‌السلام یاران آن حضرت و اسرای کربلا رفته بود.
امام سجاد علیه‌السلام در مدینه فعالیت‌های خود را بر علیه حکومت وقت ادامه داد. او با کناره‌گیری از حرکت‌های تند و مسلحانه موجود( به دلیل حساسیت نظام اموی نسبت به وی و ماهیت برخی از رهبران این حرکت‌ها)، به مبارزه‌ای آرام و اثربخش در قالب زنده نگه داشتن یاد و خاطره قیام عاشورا با گریه و یادآوری مصائب کربلا، تبیین معارف اسلامی در قالب دعا و نیایش، بیان فضایل اهل‌بیت پیامبر(ص) و تداوم امامت و رهبری شیعیان راستین، دست زد. صحیفه سجادیه و رساله حقوق آن حضرت یادگاری از تعالیم تربیتی و اخلاقی او است و روشی دیگر از مبارزه وی با نظامِ فاسد و مفاسد عصر خویش را نشان می‌دهد.
امام علیه‌السلام که تا 34 سال پس از واقعه کربلا زنده ماند، همواره تلاش می‌کرد یاد و خاطره شهدای کربلا را زنده نگه دارد . هرگاه آب می‌نوشید به یاد پدر بود بر مصایب امام حسین علیه‌السلام گریه می‌کرد و اشک می‌ریخت.[6]
در روایتی آن حضرت به عنوان یکی از «بکائون»( بسیار گریه کنندگان) ذکر شده است. امام صادق علیه‌السلام فرمود: بسیار گریه کنندگان پنج نفرند: آدم علیه‌السلام، یعقوب علیه‌السلام، یوسف علیه‌السلام، حضرت فاطمه(س) و علی بن حسین علیه‌السلام. آدم بر رانده شدن خویش از بهشت گریه می‌کرد… امام سجاد علیه‌السلام بر پدرش بیست یا چهل سال، گریه کرد. هر گاه غذایی برای حضرت می‌آوردند، گریه می‌کرد. یکی از غلامان آن حضرت عرض کرد: آقا می‌ترسم هلاک شوید. حضرت فرمود: من شکوه و غم واندوه خویش را نزد خدا می‌برم و از خدا می‌دانم چیزی را که شما از جانب او نمی‌دانید.[7] هر گاه کشته شدن فرزندان فاطمه(س) را یاد می‌کنم بی‌اختیار بغض گلویم را می‌گیرد و اشکم جاری می‌گردد.[8]
او می‌فرمود: یعقوب پیغمبر دوازده پسر داشت، خداوند یکى از پسرانش را از نظر او غایب کرد و از حزن و اندوه دوری آن پسر موى سرش سفید گردید و پشتش خمیده و چشمش از بسیارى گریه نابینا شد، و حال آن که پسرش در دنیا زنده بود، و لکن من به چشم خود پدر و برادرم را با هفده تن از اهل بیتش، کشته و سر بریده دیدم، پس چگونه حزن من به پایان رسد و گریه‌ام کم شود؟.[9]
حضرت زینب(س) نیز در مدینه اقداماتی را در تبلیغ اهداف و پیام امام حسین علیه‌السلام و زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهیدان کربلا انجام داد که موجب ترس و وحشت حکومت یزید گردید. حضرت زینب(س) پس از ورود به مدینه و استقبال جمع زیادی از گروه‌های عزادار از وی «به طرف مسجد پیامبر(ص) حرکت کرد و در مقابل درب ورودی روضه نبوی در حالى که دو طرفِ درِ مسجد را گرفته بود، خطاب به پیامبر(ص) گفت: «یا جَدَّاه إِنّی ناعِیةٌ إِلَیْکَ أخِی الْحُسَیْنَ» ای جد بزرگوار،من خبر مرگ برادرم حسین علیه‌السلام را براى تو آورده‌ام. زینب پیوسته گریه مى‌کرد و اشک و آهش تمامى نداشت. و هر بار که به برادرزاده‌اش على بن الحسین علیه‌السلام مى‌نگریست، اندوهش تازه و غمش افزوده مى‌شد.»[10] سخن زینب(س) گویی آتش قیامی بود که علیه امویان شعله می‌گرفت. ام‌کلثوم نیز هنگام ورود به مدینه اشعاری در رثای امام حسین علیه‌السلام سروده است.[11] حضور حضرت زینب(س) در مدینه موجب شد که فرماندار مدینه؛ سعید بن عمرو احساس خطر کند. از این رو نامه‌ای به یزید نوشت و او را از جریان امر و چگونگی خطر دعوت حضرت زینب(س) آگاه نمود. بلافاصله از سوی یزید دستوری دائر بر اخراج آن حضرت از شهر رسید،[12] امّا حضرت زینب(س) به موضع‌گیری پرداخت و گفت: خدا می‌داند چه بر سر ما آمده است، یزید مردان برگزیده ما را به شهادت رسانید و ما را بر فراز محمل شتران به این سوی و آن سوی کشانید. به خدا قسم ما از این شهر خارج نمی‌شویم هر چند که خون‌هایمان ریخته شود[13]. اما سرانجام با حضور زنان بنی‌هاشم و اصرار آنها حضرت زینب(س) ناچار دومین هجرت خود را آغاز نمود. برخی روایات دلالت بر حضور او در مصر و ادامه زندگی در این شهر تا پایان عمر (سال 62 ه ق) دارند.[14] برخی روایات نیز مقصد او را شام معین کرده و حتی مرقد آن حضرت را در دمشق، محلی که اینک به این نام مشهور است، می‌دانند.[15]
منابع :
[1] . شیخ مفید، مسار الشیعه، قم، کنگره شیخ مفید، 1413، اول،ص 46 و شیخ طوسی، مصباح المتجهد، بیروت، موسسة الشیعه، 1411، اول، ص 787
[2] . مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تهران، اسلامیه، بی تا، ،ج45، ص 147 و بحرانی،سید هاشم، مدینه المعاجز،قم،موسسه المعارف الاسلامیه، 1413، اول،ج4 ،ص76 و حلی، ابن نما، مثیر الاحزان، نجف مطبعة الحیدریه، 1369،،ص 90 و ابو مخنف، مقتل الحسین،قم، کتابخانه آیت آلله مرعشی نجفی، 1398ص 239 و سید بن طاووس،اللهوف،ترجمه سید احمد فهری، قم،شرکت چاپ و نشر بین الملل،1388،سوم، ص276
[3] . «هَذَا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ مَعَ عَمَّاتِهِ وَ أَخَوَاتِهِ- قَدْ حَلُّوا بِسَاحَتِکُمْ وَ نَزَلُوا بِفِنَائِکُمْ- وَ أَنَا رَسُولُهُ إِلَیْکُمْ أُعَرِّفُکُمْ مَکَانَه» سید بن طاووس، پیشین، ص 274-276 وموسوی وقرم، سید عبدالرزاق، مقتل الحسین(ع)بیروت، موسسة الخرسان للمطبوعات، 1426، ص 394 و مجلسی،پیشین،ج45، ص 147
[4] . «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ- ابْتَلَانَا بِمَصَائِبَ جَلِیلَةٍ وَ ثُلْمَةٍ فِی الْإِسْلَامِ عَظِیمَةٍ- قُتِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ وَ عِتْرَتُهُ وَ سُبِیَ نِسَاؤُهُ وَ صِبْیَتُهُ- وَ دَارُوا بِرَأْسِهِ فِی الْبُلْدَانِ مِنْ فَوْقِ عَامِلِ السِّنَان» مجلسی، پیشین، ج48، ص 145 و سید بن طاووس، پیشین، ص 281
. [5] « …وَ اللَّهِ لَوْ أَنَّ النَّبِیَّ تَقَدَّمَ إِلَیْهِمْ فِی قِتَالِنَا- کَمَا تَقَدَّمَ إِلَیْهِمْ فِی الْوَصَاءَةِ بِنَا لَمَا ازْدَادُوا عَلَى مَا فَعَلُوا بِنَا….» مجلسی، پیشین، ج48، ص 149 و سید بن طاووس، پیشین، ص 282
[6] . سید بن طاووس، پیشین، ص 290 و مجلسی، ج45، ص 149 و قمی، شیخ عباس، نفس المهموم، نجف، المکتبه‌الحیدریه، بی تا،، ج1، ص 794
[7] . قرآن کریم، سوره یوسف، آیه 86
[8] . الْبَکَّاءُونَ خَمْسَةٌ آدَمُ وَ یَعْقُوبُ وَ یُوسُفُ وَ فَاطِمَةُ بِنْتُ مُحَمَّدٍ ص وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع فَأَمَّا آدَمُ فَبَکَى عَلَى الْجَنَّةِ… أَمَّا عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ع فَبَکَى عَلَى الْحُسَیْنِ عِشْرِینَ سَنَةً أَوْ أَرْبَعِینَ سَنَةً …» إِنِّی مَا أَذْکُرُ مَصْرَعَ بَنِی فَاطِمَةَ إِلَّا خَنَقَتْنِی لِذَلِکَ عَبْرَة. شیخ صدوق،الخصال، قم، جامعه مدرسین، بی تا، ص 272-273 و نیشابوری، فتال، روضة الواعظین، قم، منشورات الرضی، بی تا، ص 170 و اربلی،علی بن عیسی، کشف الغمه، بیروت، دار الاضواء، 1405،دوم، ص 120
[9] . «فکیف ینقضی حزنی» سید بن طاووس، پیشین، ص 210 و شیخ صدوق،الخصال، قم، جامعه مدرسین، بی تا، ، ص 618 و اربلی،پیشین، ص314 و مازندرانی، ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، نجف، مطبعة الحیدریه، 1376، ج3، ص 303 و مجلسی،پیشین، ج45، ص 149
[10] . مجلسی،پیشین، ج45، ص 198 و مقرم، پیشین، ص396
[11] . «مَدِینَةَ جَدِّنَا لَا تَقْبَلِینَا فَبِالْحَسَرَاتِ وَ الْأَحْزَانِ جِئْنَا أَلَا فَأَخْبِرْ رَسُولَ اللَّهِ عَنَّا بِأَنَّا قَدْ فُجِعْنَا فِی أَبِینَا وَ أَنَّ رِجَالَنَا بِالطَّفِّ صَرْعَى بِلَا رُؤْسٍ وَ قَدْ ذَبَحُوا الْبَنِینَا وَ قَدْ ذَبَحُوا الْحُسَیْنَ وَ لَمْ یُرَاعُوا جَنَابَکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فِینَا…» مجلسی، پیشین، ج45، ص 197
[12] . مع الرکب الحسینی، ترجمه عبد الحسین بینش، قم، زمزم هدایت، 1386ج1، ص 152 «کانت زینب بنت علی و هی بالمدینة تألّب الناس على القیام بأخذ ثأر الحسین، فلمّا قام عبد اللّه بن الزبیر بمکة، و حمل الناس على الأخذ بثأر الحسین، و خلع یزید، بلغ ذلک أهل المدینة، فخطبت فیهم زینب و صارت تؤلّبهم على القیام للأخذ بالثأر، فبلغ ذلک عمرو بن سعید، فکتب إلى یزید یعلمه بالخبر، فکتب إلیه أن فرّق بینها و بینهم» اهل البیت فی المصر، ص 454 و هاشم معروف الحسنی، سیره الائمه الاثنی عشر(ع)، نجف المکتبة الحیدریه، 1382، ج3، ص 132 به نقل اززینب الکبری، نقدی، ص 120
.[13] «فقالت: قد علم اللّه ما صار إلینا، قتل خیّرنا، و انسقنا کما تساق الأنعام، و حملنا على الأقتاب، فو اللّه لاخرجنا و إن أهریقت دماؤنا» عدة من الباحثین، اهل البیت فی المصر،اعداد سید هادی خسرو شاهی، تهران،المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه،1427، اول، ص 57 و جمعی از نویسندگان، مع الرکب الحسینی، قم، تحسین، 1428، ج6، ص 86 به نقل از اخبار الزینبیات، ص 116
[14] . عدة من الباحثین، پیشین، ص 455
[15] . عمده دلیلى که بر مدفون شدن «زینب کبرى» سلام اللّه علیها در شام آورده آن است: که در سال مجاعه(قحطی) که در حجاز واقع شده عبد اللّه بن جعفر طیار ناچار شد به شام سفر کرد و بانوى عصمت در شام درگذشت و همان‌جا مدفون گردید. شبر، جواد،ادب الطف،بیروت، دار المرتضی،1407، ج1، ص 36 و لبیب بیضون، موسوعه کربلا،بیروت، موسسه اعلمی، 1427،ج2، ص 650
